بنای میراث بر شبکه‌های اجتماعی

مجله هیمه: در شماره سوم مجله هیمه مطلبی با تیتر «چشم شهر به دست انجمن‌ها» (بخش «فکر»، صفحه ۲۴) منتشر شده که نمونه‌ی موفقی از فعالیت گروه‌های مردمی در موضوعات تاریخی و فرهنگی را معرفی می‌کند. این اولین مقاله در معرفی بافت تاریخی شهر گراش در مجامع بین‌المللی است و در هشتمین کنفرانس بین‌المللی رشد و توسعه شهری و حفاظت تاریخی در حوزه اوراسیا، که در سال ۱۳۹۴ در دانشگاه علم و صنعت تهران برگزار شد، ارائه شده و در کتاب مجموعه مقالات این کنفرانس به چاپ رسیده است. ادرس اینترنتی سایت کنفرانس این است: www.icth2015.ir

بررسی نقش شبکه‌های اجتماعی محلی در حفاظت از بافت‌های تاریخی؛ مطالعه موردی شهر گراش

حامدعبداللهی۱، حسین سلیمانی۲

۱. دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، دانشگاه شیراز، Hamed-abdollahi@shirazu.ac.ir

۲. دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، دانشگاه فردوسی مشهد، H.Soleymani89@Gmail.com

مقدمه

گسترش روزافزون شبکه‌های اجتماعی مجازی در دنیای ارتباطات امروزی، انقلاب نوینی در تعاملات اجتماعی پدید آورده است. سرعت انتشار موضوعات، دسترسی آسان به اطلاعات و فضای باز برای بیان دیدگاه‌ها، از جمله ویژگی‌هایی است که شمار کاربران شبکه‌های اجتماعی مجازی را روزبه‌روز افزایش می‌دهد. حفاظت از بافت‌های تاریخی در شهرهای کوچک همواره با چالش روبه‌روست. این امر دلایل مختلفی دارد، از جمله آگاهی محدود مردم و مسئولین، روند کُند تحولات اجتماعی در این شهرها و همچنین تمرکز منابع مادی و معنوی بر بافت‌های تاریخی شهرهای کلان ایران. در نتیجه، سهولت در ایجاد شبکه‌های اجتماعی محلی و انجام فعالیت‌های گوناگون در جهت افزایش سطح آگاهی مردم درباره اهمیت حفاظت و عدم تخریب بافت‌های تاریخی، فرصت بسیار مناسبی در جهت توسعه‌ی حفاظت بافت‌های تاریخی فراهم آورده است.

طبق تحقیق ضیایی‌پرور و عقیلی (۱۳۹۰: ۲۳) در مورد میزان نفوذ شبکه‌های اجتماعی در میان کاربران ایرانی، ۷۸ درصد کاربران اینترنت در ایران عضو شبکه‌های اجتماعی هستند. سایت الکسا نیز به ‌تازگی آمار قابل ‌توجهی از کاربران ایران در شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه مانند وایبر، تلگرام،  واتس‌اپ ارائه کرده است که نشان می‌دهد در بیشتر شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه، کاربران ایرانی جزو ۱۰ کشور اول فعال هستند.

پرسش‌های اساسی

این تحقیق در زمره‌ی تحقیقات کاربردی محسوب می‌شود و به دلیل این که تحقیق درباره نحوه بهره‌گیری از شبکه‌های اجتماعی محلی در حفاظت بافت تاریخی متمرکز گردیده است، از نوع تحقیق میدانی است. با توجه به این که قبلا در این زمینه مطالعات و پژوهش‌های محدودی صورت گرفته و منابع اطلاعاتی بسیار کمی در اختیار پژوهش‌گران این تحقیق قرار گرفته است، ناگزیر به جای ارائه فرضیه‌ی هدف‌مند، این پرسش‌های اساسی مطرح می‌شود:

– نحوه فعالیت‌ها در شبکه‌های اجتماعی محلی چگونه موجب حفاظت بافت تاریخی می‌شود؟

– نتایج جذب مشارکت‌های مردمی از طریق شبکه‌های اجتماعی محلی در جهت حفاظت بافت تاریخی چگونه است؟

جهت پاسخ به پرسش‌های تحقیق، تجربه‌ی بهره‌گیری از شبکه‌های اجتماعی محلی در حفاظت از بافت تاریخی گراش مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت.

تحقیق میدانی

زمانی که هنوز اداره میراث فرهنگی در شهرستان گراش راه‌اندازی نشده بود و مسئولین امر نیز تمرکز چندانی بر مساله حفاظت از آثار تاریخی نداشتند، یکی از بهترین گزینه‌ها برای حفاظت از بافت تاریخی، فعالیت در شبکه‌های اجتماعی محلی بود که با هدف افزایش آگاهی‌های مردم درباره اهمیت حفاظت و عدم تخریب بافت تاریخی صورت می‌گرفت. معرفی، اطلاع‌رسانی و شکل‌گیری موضوعات مختلف از کانال شبکه‌های اجتماعی مجازی که بسیار در جامعه فراگیر شده است، ابتکاری در جهت حفاظت بافت تاریخی است. تخستین اقدام در راستای اهداف مطرح شده، تشکیل گروه معرفی و حفظ آثار و بناهای تاریخی شهرستان گراش (۱۳۸۹) در شبکه اجتماعی مجازی محلی به نام «اچم نت» بود. این شبکه اجتماعی محلی با حدود ۴۰۰۰ هزار نفر کاربر، جهت ایجاد دغدغه‌های عمومی نسبت به حفاظت از بافت تاریخی شهر گراش فضایی مناسبی بود. اما فعالیت در شبکه های اجتماعی محلی زمانی موثر واقع می‌گردد که فعالیت‌های کاربران مجازی به فعالیت‌های حقیقی تبدیل شود و نیز از فضای رسانه‌ای به وجود آمده در سطح شبکه‌های اجتماعی برای رسیدن به اهداف مورد نظر استفاده شود.

ابتکاری که به واسطه ظرفیت‌ها و فضاسازی رسانه‌ای در یک شبکه اجتماعی محلی پدید آمد، موجب جذب حمایت‌های مردمی و ایجاد دغدغه عمومی نسبت به حفاظت از بناهای تاریخی شد. اهدافی که در شبکه اجتماعی محلی در طی زمان دنبال می‌شود بدین صورت است: معرفی بناهای تاریخی همراه با ارائه اطلاعات تاریخی و معماری؛ آسیب‌شناسی بناهای تاریخی؛ ایجاد مباحث در خصوص اهمیت بناهای تاریخی؛ بحث درباره روند شکل‌گیری بافت قدیم؛ بیان موضوعاتی با هدف تاکید بر اهمیت حفاظت از بافت تاریخی؛ به اشتراک گذاشتن تصاویری از معضلات موجود در بافت تاریخی؛ بازگوکردن سنن و آداب رسوم زندگی قدیم مردم در بافت تاریخی؛ انتشار خبرهای مربوط به بافت تاریخی که رسانه‌ها کمتر به آن می‌پردازند؛ بحث و تبادل نظر درباره نحوه افزایش آگاهی‌های مردم و ایجاد جاذبه جهت بازدید بناهای موجود در بافت تاریخی؛ مطرح کردن روش‌های احیای بافت‌های تاریخی در دیگر شهرها.

تجربه اول: قلعه همایون‌دژ

یکی از باارزش‌ترین محوطه‌های تاریخی شهر گراش، بقایای قلعه «همایون‌دژ» است که مربوط به قرن چهارم هجری است و بر روی کوه «کَلات» در مرکز شهر قرار دارد. این اثر در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی به ثبت رسیده است. محوطه و بنای قلعه، نماد مقاومت و دفاع مردم شهر در طول تاریخ است. دفن پنج تن از شهیدان گمنام هشت سال دفاع مقدس در محوطه تاریخی قلعه در سال ۱۳۸۲ موجب شد نهادهای مردمی و مسئولین به قصد ایجاد امکانات رفاهی بیشتر جهت زائرین، موجب تخریب آهسته‌ی بقایای قلعه شوند. سطح این تخریب‌ها در هجدهم اردیبهشت‌ماه (۱۳۹۲) به اوج خود رسید. پیگیری این موضوع و اطلاع‌رسانی گسترده‌ی خبر تخریب قلعه، یک روز بعد از طریق پایگاه خبری گروه در شبکه اجتماعی «اچم نت» انجام شد (نورانی، ۱۳۹۲).

به فاصله چند روز، خبر تخریب بقایای قلعه در سایت خبریِ پربیننده شهر گراش به نام «گریشنا» منتشر شد (غفوری، ۱۳۹۲). این کار با هدف یادآوری ارزش بنا، شفاف‌سازی نقش تاریخی آن در ادوار مختلف تاریخ، ایجاد دغدغه‌ی عمومی حفاظت از اثر و درنتیجه کسب حمایت‌های مردمی جهت جلوگیری از تخریب قلعه تاریخی صورت گرفت، و موجب شد از طریق فضای رسانه‌ای شبکه‌های اجتماعی، مسئولین امر تحت فشار قرار گیرند و در نتیجه ادامه روند تخریب متوقف شود.

یکی از مزیت‌های شکل‌گیری نهادهای مردمی در شبکه‌های اجتماعی این است که می‌توان از فرصت‌های شغلی اعضا جهت معرفی و حفاظت از بناهای تاریخی استفاده کرد. در ماجرای تخریب قلعه گراش، پس از انعکاس خبری گسترده از طریق شبکه اجتماعی مجازی، چند تن از اعضا که در شهر مسئولیت‌های اجرایی داشتند، با انعکاس خبر، افراد مسئول را که مدت‌ها نسبت به این قضیه بی‌تفاوت بودند وادار به واکنش نمودند و از سوی نهادهای مسئول توقف عملیات ساخت و ساز اعلام شد.

تجربه دوم: تشکیل ایکوموس

پس از فعالیت‌های چندماهه، فضای تعامل و همکاری میان اعضای مجازی گروه افزایش یافت و فرصت مناسبی جهت تبدیل فعالیت‌های مجازی به فعالیت‌های حقیقی مهیا شد. در حقیقت برای نخستین بار نهادی مردمی به نام «انجمن معرفی و حفظ آثار و بناهای تاریخی گراش» در نخستین نشست هم‌اندیشی میراث فرهنگی گراش که اعضای جامعه مجازی تدارک دیده بودند، در تاریخ هفدهم بهمن ماه ۱۳۹۲ شکل گرفت (خواجه پور، ۱۳۹۲). تشکیل نهادی متشکل از جوانان و مسئولین علاقه‌مند به آثار و بناهای تاریخی در شهرگراش، زمینه را در جهت به نتیجه رساندن فعالیت‌ها در شبکه اجتماعی محلی در عرصه حقیقی آماده کرد.

استفاده از شبکه‌های اجتماعی محلی فرصت‌های بسیار مناسبی برای پیشبرد اهداف انجمن ایجاد کرد. افراد بسیاری از طریق شبکه‌های اجتماعی موجود درگوشی‌های همراه، همانند یک نگهبان وضعیت، اتفاقات و خطرهای احتمالی در مورد تخریب و آسیب رساندن به محوطه‌ها و بناهای تاریخی را در گروه گزارش می‌دادند. این گزینه موجب شد تا حدود زیادی مسئله حفاظت اضطراری در برابر تخریب و آسیب ‌رساندن به ۱۴ بنای ثبت ملی در شهر گراش و جلوگیری از تخریب بافت تاریخی شهر بدون پرداخت هیچ هزینه‌ای تحت کنترل کامل اعضای انجمن محقق شود.

تجربه سوم: بازدیدهای گراش‌گردی

یکی از اتفاقات جالب در فعالیت‌های گروه مجازی انجمن، جلب نظر کاربران برای برگزاری بازدیدی متفاوت از بناها و آثار تاریخی شهر گراش بود (نوبهار، ۱۳۹۳). این اتفاق در هفتم فروردین‌ماه سال ۱۳۹۳ با حضور ۵۰ نفر از جوانان علاقه‌مند که از طریق شبکه‌های اجتماعی محلی جذب شده بودند، فرصتی مناسب برای افزایش آگاهی‌های عمومی ایجاد کرد. همکاری نزدیک با چند تن از اعضای شبکه اجتماعی محلی که حرفه آنان خبرنگاری است و تاثیرپذیری نسل جوان از فعالیت گروه موجب شد انجمن، گام‌به‌گام قدرت‌مندتر از قبل در مسائل مختلف حفاظت، معرفی آثار و احیای میراث فرهنگی شهر گراش نقش ایفا کند.

تجربه چهارم: حفظ خانه استاد علی‌پور

حفاظت از بافت تاریخی زمانی مهیا می‌شود که اذهان عمومی در مورد خانه‌های قدیمی در بافت قدیم تغییر یابد. تخریب خانه‌های قدیمی در بافت قدیم، تغییر شکل ساختار خانه‌های قدیمی، متروکه ماندن خانه‌های قدیمی، اقامت مهاجران افغانی در خانه‌های قدیمی، مشکلات فرسودگی، عدم دسترسی خودرو به خانه‌های قدیمی و مشخص نبودن تکلیف صاحبان خانه‌های قدیمی بعد از فوت صاحب اصلی، از جمله مشکلات بافت قدیم گراش است. بنابراین، لزوم افزایش آگاهی‌ها و جلوگیری از تخریب خانه‌های تاریخی در دستور کار گروه قرار گرفت.

خانه تاریخی استاد علی‌پور، یکی از معماران سنتی معروف در شهر گراش، با توجه به نیاز مالی صاحب خانه در شرف تخریب قرار گرفته بود. گروه مجازی انجمن فعالیت‌های خود را با محوریت حفظ این خانه به عنوان میراث معماری سنتی شهر در سطح شبکه‌های اجتماعی محلی آغاز کرد. پس از ایجاد فضای رسانه‌ای و فشار افکار عمومی در شبکه‌های اجتماعی محلی، مذاکراتی با یکی از اعضای شورای اسلامی شهر گراش جهت خرید خانه از طرف انجمن صورت گرفت. خوشبختانه پس از گذشت ۲۴ ساعت از مذکرات، خبر توافق خرید خانه تاریخی استاد علیپور توسط شهرداری گراش به نفع میراث فرهنگی شهر در ۲۷ فروردین ماه ۱۳۹۳ منتشر شد (غفوری، ۱۳۹۳).

تجربه پنجم: توقف احداث خیابان دروازه

یکی از مسائل مهم که بافت تاریخی شهر گراش را تهدید می‌کند، احداث خیابان «دروازه» است. در سال ۱۳۹۲ شورای اسلامی شهرگراش با هدف ایجاد سهولت در امدادرسانی به ساکنین بافت قدیم شهر وکاهش بار ترافیک خیابان اصلی، طرح احداث خیابان دروازه را که از وسط بافت قدیمی شهر گراش عبور می‌کند را در دست بررسی قرار داد. در این طرح، دست کم بیش از ۵۰ خانه می‌بایست تخریب شود. فاز اول این طرح در نیمه اول سال ۱۳۹۲ اجرا شد و متاسفانه بیش از ۲۰ خانه به طور کامل و یا جزیی تخریب شد. بیشتر خانه‌های قدیمی که در مجاورت خیابان تازه‌تاسیس دروازه قرار داشتند، با تغییر کاربری به تجاری توسط مالکان، تخریب و از نو به شکل امروزی ساخته شدند.

اما به پشتوانه فعالیت‌های انجمن در قالب بازدیدهای گراش‌گردی و تاثیر شبکه‌های اجتماعی محلی بر اذهان عمومی، اعضای شورای شهر طرح خیابان دروازه را از چارچوب مصوبات بودجه‌ای سال ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ خارج کردند و در عوض، بودجه‌ای جهت موضوعات میراث فرهنگی شهر گراش اختصاص دادند. نجات حداقل ۱۰ خانه تاریخی باارزش و حفاظت از بافت تاریخی شهر کوچک گراش به واسطه فعالیت در شبکه‌های اجتماعی محلی، یک اتفاق بسیار مفید در تاریخ شهرگراش محسوب می‌شود.

تجربه ششم: خونه کدیم ۱ و ۲

یکی از فعالیت‌هایی که در نگرش مردم و مسئولین نسبت به اهمیت بافت تاریخی بسیار موثر واقع شد، اجرای موفقیت‌آمیز طرح «خونه کدیم» با هدف بازسازی روند زندگی سنتی در خانه تاریخی استاد علی‌پور در تعطیلات نوروز سال ۱۳۹۴ بود (خواجه پور، ۱۳۹۴). موقعیت خانه تاریخی استاد علی‌پور به گونه‌ای بود که در دل بافت قدیم شهر قرار داشت و همه‌ی زوایای بافت قدیم در مسیر پیاده‌روی تا رسیدن به خانه مورد بازدید علاقه‌مندان قرار می‌گرفت. این طرح که با استقبال گسترده‌ای از سوی مردم مواجه شد، در نوروز سال ۱۳۹۵ در قالب «خونه کدیم ۲» در خانه تاریخی سعادت دوباره اجرا گردید.

تداوم در تجربه‌های بعد

استفاده از ابزار شبکه‌های اجتماعی در تجربه‌های بعدی انجمن نیز تداوم یافت. از جمله این برنامه‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: دعوت از اساتید معماری و مرمت دانشگاه شیراز به گراش، برگزاری جلسات منظم با مسئولین امر، حفاظت از بافت تاریخی، تعریف بستر گردش‌گری و ظرفیت بافت تاریخی جهت احیای صنعت گردشگری در شهرستان، شاخص‌سازی خانه‌های باارزش تاریخی از طریق معرفی در شبکه‌های اجتماعی محلی، انتشار مطالب میراث فرهنگی کشور در شبکه‌های اجتماعی محلی، تاسیس وب‌سایت میراث فرهنگی وگردشگری گراش توسط اعضای فعال گروه، فراهم آوردن مقدمات برگزاری بازدیدهای متفاوت گراش‌گردی برای آشنایی اقشار مختلف نظیر دانشجویان، دانش‌آموزان و …  با آثار تاریخی در بافت قدیم گراش.

در حقیقت شبکه اجتماعی محلی انجمن با گذشت زمان، تمام مسائل مختلف میراث فرهنگی و بافت تاریخی را به لطف حضور پررنگ افراد علاقه‌مند، تحت نظارت قرار داد. مسئولین امر نظیر اعضای شورای اسلامی شهر، شهرداری و فرمانداری شهرستان گراش به کمک انجمن، مسائل مختلف میراث فرهنگی در سطح شهرستان را بررسی می‌کنند و میراث فرهنگی میان مردم و مسئولین جان دوباره‌ای گرفت.

نمایندگی میراث فرهنگی در شهرستان گراش به تازگی افتتاح گردید (خواجه پور، ۱۳۹۴). اما انجمن همچنان نهادی است که طی یک سال گذشته از طریق شبکه‌های اجتماعی محلی با مسئولین امر مانند فرمانداری، شهرداری و شورای شهر به عنوان مرجعی تخصصی و قابل اعتماد در امور حفاظتی، نظارتی، تحقیقاتی و اجرایی مسائل مختلف بافت تاریخی گراش شناخته می‌شود. برگزاری دومین نشست هم‌اندیشی میراث فرهنگی (غفوری، ۱۳۹۳)، تاسیس صندوق جذب منابع مالی مردمی جهت حفظ و مرمت آثار و بناهای تاریخی، آغاز طرح پژوهشی «بررسی نقش آداب و رسوم مردم گراش بر خلق فضاهای معماری خانه‌های سنتی با همکاری دانشگاه شیراز» (یوسفی، ۱۳۹۲)، همکاری با نهادهای آموزشی مانند مدارس جهت آموزش حفاظت از بناهای تاریخی، مشارکت در طرح مرمت پنج‌برکه (خواجه پور، ۱۳۹۳)، برگزاری میزگردی با موضوع وندالیسم آثار تاریخی شهرستان گراش (سرخی،۱۳۹۴) و … از دیگر فعالیت‌هایی است که از نتایج نقش شبکه‌های اجتماعی محلی در حفاظت بافت تاریخی در شهر گراش اتفاق افتاده است.  

جدول ۱. تشریح چارچوب شناسایی و در نظر گرفتن مخاطبان

جدول ۲. تشریح چارچوب تعیین هدف و ماموریت در ارسال پیام ها

جدول ۳. تشریح چارچوب تعیین ویژیگی های مورد نیاز کاربران

جدول ۴. تشریح چارچوب تنظیم دستورالعمل

جدول ۵. تشریح چارچوب طراحی برنامه های کوتاه مدت و بلند مدت

فهرست مراجع:

1. ضیایی‌پرور، حمید؛ عقیلی، سید وحید (۱۳۹۰)، بررسی نفوذ شبکه‌های اجتماعی مجازی در میان کاربران ایرانی. ایران-تهران: مجله رسانه، شماره ۸۰، ص۲۳.
2. نورانی، محمد علی (۱۳۹۲)، تخریب آثار قدیمی، به نقل از وب سایت: http://achomnet.ir/view/post:1221790/2013-05-31-
3. غفوری، مسعود (۱۳۹۲)، نگرانی از آسیب همایون‌دژ در اثر ساخت‌وساز روی کلات، به نقل از وب سایت:  http://www.gerishna.com/archives/14986
4. خواجه‌پور، محمد (۱۳۹۲)، شروعی دوباره برای معرفی و حفظ آثار تاریخی، به نقل از وب سایت:  http://www.gerishna.com/archives/25355
5. نوبهار، محمدامین (۱۳۹۳)، قدم زدن در تاریخ گراش، به نقل از وب سایت:  http://www.gerishna.com/archives/26610
6. غفوری، مسعود (۱۳۹۳)، خانه علیپور به گنجینه میراث فرهنگی اضافه شد، به نقل از وب سایت: http://www.gerishna.com/archives/26945
7. گریشنا (۱۳۹۲)، خیابان‌های دروازه و فرهنگ بالاخره آسفالت شدند، به نقل از وب سایت: http://www.gerishna.com/archives/17862
8. خواجه‌پور، محمد (۱۳۹۴)، خداحافظی با «خونه کدیم»، به نقل از وب سایت: http://www.gerishna.com/archives/37693
9. خواجه‌پور، محمد (۱۳۹۴)، میراث گراش به جواد اسدی سپرده شد، به نقل از وب سایت: http://www.gerishna.com/archives/40717
10. غفوری، مسعود (۱۳۹۳)، دومین نشست میراث فرهنگی در «هفته گراش»، به نقل از وب سایت: http://www.gerishna.com/archives/35473
11. یوسفی، فاطمه (۱۳۹۲)، معماری خانه‌های سنتی گراش زیر ذره‌بین دانشگاه شیراز، به نقل از وب سایت: http://www.gerishna.com/archives/25701
12. خواجه‌پور، محمد (۱۳۹۳)، گراش‌اینفو، دریچه تازه برای معرفی گراش، به نقل از وب سایت: http://www.gerishna.com/archives/26504
13. خواجه پور، محمد (۱۳۹۳)، پیراهنی از ساروج بر تن پنج‌برکه گراش، به نقل از وب سایت: http://www.gerishna.com/archives/32931
14. سرخی، سعید (۱۳۹۴)، یک نشست فرهنگی: وندالیسم چیست؟ چه کار باید کرد؟ به نقل از وب سایت: http://www.gerishna.com/archives/41888